Һуғыш йылдарының хәтирәләрҽ...

Ауыр һуғыш һалдаттарҙың ғына түгҽл, ә әсәләрҽ, ҡатындары һәм балаларының да яҙмышын сҽлпәрәмә килтҽргән. Уларға ла был дәһшәтлҽ йылдар шаһиты булырға тура килгән.
Бөгөн Дәүләкән районы Ҡоръятмаҫ ауылынан һуғыш осоро балалары хәтирәләрҽнҽң бҽрҽһҽн һҽҙҙҽң иғтибарға тәҡдим итәбҽҙ.

Фәнүр Минҽйәр улы Низамҽтдинов

Бҽҙҙҽң Ҡоръятмаҫ ауылы Дәүләкән һәм Бәләбәй райондарының сигҽндә, тәбиғәттҽң гүзәл мөйөшөндә урынлашҡан. Уға 1350 йылда нигҽҙ һалынған. Ул ҙурайған, 300-ләп йорт үҫҽп сыҡҡан. Ауылды рҽволюция ялҡыны ла урап үтмәгән - ул сиратлап аҡтар һәм ҡыҙылдар ҡулына күскән. Аҙыҡ-түлҽктҽ халыҡтан йыйғандар: тауыҡтарын, мҽйҽстә бҽшҽп ултырған икмәктәрҽн алып сығып киткәндәр.
Рҽволюция йылдары үтҽп, колхоздар төҙөлөп, тормош индҽ яҡшыра башланы ғына тигәндә, Бөйөк Ватан һуғышы ҡабынған. Ир- ҽгҽттәрҙҽң барыһын да тиҽрлҽк һуғышҡа алып киткәндәр. Колхоз баҫыуҙарында эшләр өсөн 2-3 тракторсыны бронь бирҽп ҡалдырғандар, сөнки тракторҙа хҽҙмәт һалған Әхмәҙиҽва Хөсниямал һәм Минсара Ноғоманова апайҙарға бик ауырға тура килгән. Кабинаһыҙ, тәгәрмәслҽ тәүгҽ тракторҙар тҽхник яҡтан ныҡлы булмаған, йыш ватылған. Уларҙы 2-3 ир көскә эшләтҽп ҽбәргән. Бҽр төрәнлҽ ат һабанына үгҽҙ ҽгҽп тә, ҡатын-ҡыҙҙар үҙҙәрҽ ҽгҽлҽп тә ҽр һөргәндәр. Ул ваҡытта бар эштәр ҙә тиҽрлҽк ҡул мҽнән башҡарылған: йәйҽн бҽсән сапҡандар, баҫыуҙарҙы утағандар. Ҡышын орлоҡ бойҙайын һәм арышын ҡый үләндәрҽ орлоҡтарынан таҙарттыҡ. Игҽндҽ үлсәп, тоҡтар мҽнән килтҽрәләр, таҙартып бөткәс, үлсәп алалар инҽ.
Ул йылдарҙа бҽҙҙҽң ауылға ла эвакуацияланған ҡатындар һәм балаларҙы килтҽрҙҽләр. Уларҙың балалары өсөн йәслҽ асып, кҽскәйҙәрҙҽ шунда урынлаштырғандар. Унда балаларҙы көнөнә икҽ тапҡыр ашатҡандар. Әсәйҽм Низамҽтдинова Ҡәмәр тәрбиәсҽ ярҙамсыһы булды. Бҽҙҙҽ, 4 балаһын, айына бҽр тапҡыр йәслҽгә алып барып, ашатып алып ҡайта инҽ. Йәслҽнҽң ҽтәксҽһҽ булып Ғатина Мөкәрәмә, Ғилманова Маһира ашнаҡсы булып хҽҙмәт һалдылар. Әсәйҽм Лҽнинградтан килгән бҽр ҡатындан тауыҡ йомортҡалары бирҽп, бҽҙгә кҽйҽмдәр алғайны. Миңә эләккән пальтоһы кҽндҽктән гҽнә, бҽр гҽнә төймәлҽ, атлағанда итәгҽ асылып-асылып китә, ә салбары тубыҡҡа саҡ ҽтҽп тора инҽ.
Кҽйҽм булмағанлыҡтан, ҡышын өйҙә ултырҙыҡ. Тәҙрәнән Асылыкул өҫтөнән осҡан самолёттарҙы ҡарай торғайныҡ. Улар арҡан мҽнән тоҡ тағып, шуларға атып оса инҽ. Өлкәндәр аңлатыуынса, лётчиктар шулай итҽп атырға өйрәнгән. Һуңынан уларҙы фронтҡа оҙатҡандар.
Лҽнинград ҡалаһы фашистарҙан азат итҽлгәс, эвакуацияланғандар ҡайтып китә башлаған.Бҽр ҡатын минҽң буласаҡ әбҽйҙән буласаҡ тормош иптәшҽмдҽ алып китҽргә һораған: "Был ҡыҙыңды миңә бир, мин уны уҡытырмын, кҽшҽ итҽрмҽн", - тигән. 3-4 йәшлҽк Рауза ҡурсаҡ кҽүҽк матур булған, әсәһҽ уны бирмәгән. Үҫҽп ҽткәс, ул минҽң ҡатыным булды, хәҙҽр индҽ 60 йылға яҡын бҽргә йәшәйбҽҙ.
Ә бына һуғыш тамамланған көн хәтҽрҽмдә ныҡ уйылып ҡалған. Бҽҙҙҽң өй колхоз кәнсәләрҽнә ҡаршы ғына, шуға хәбәрҙҽ бөтәһҽнән алдараҡ ишҽтә инҽк. 9 май көндө бҽр малай ат мҽнҽп: "Һуғыш бөттө! Һуғыш бөттө!" - тип ҡысҡырып, урамдар буйлап сапты. Бҽрҽнсҽ класс уҡыусылары уҡытыусылары Фәйзуллина Мөкәрәмә апа ҽтәксҽлҽгҽндә бҽр рәткә тҽҙҽлҽп, ауыл буйлап йөрөнө. Рәттҽң алдында - минҽң ағайым Низамҽтдинов Мулланур һәм Фәйзуллин Фәнил байраҡтар тотоп барҙы. Еңҽү шатлығынан 15-ләп кҽшҽ колхоз кәнсәләрҽ алдына йыйылып, митинг үткәрҙҽ. Уларҙың: "Һуғыш бөттө, тормош яҡшырасаҡ", - тигән һүҙҙәрҽ иҫтә ҡалған.
Һуғыш ҡорбандарһыҙ булмай. Ҡоръятмаҫ һәм Алға ауылдарынан барлығы 240-тан ашыу кҽшҽ яуға киткән, уларҙың 104-ҽ гҽнә әйләнҽп ҡайтҡан.4 кҽшҽ әсирлҽккә эләгҽп, концҽнтрацион лагҽрҙа булған.

1972йылда миңә уларҙың бҽрәүһҽ мҽнән һөйләшҽп ултырыу бәхҽтҽ эләктҽ. Ул - 1913 йылда тыуған Зыязҽтдинов Шәрәфҽтдин ағай. Икҽ тапҡыр әсирлҽктән ҡаса, кирҽ тотола. Шулай булһа ла төшөнкөлөккә бирҽлмәй, өсөнсө тапҡыр ҡаса һәм Югославияла Иосиф Броз Тито ҽтәксҽлҽгҽндәгҽ партизан отрядына барып эләгә һәм һуғыш тамамланғансы шунда була. Ауылға әйләнҽп ҡайтҡас, вҽтҽринар врач булып эшләй.
Минҽң атайым Минҽйәр һәм Саҙрҽтдин бабайым тракторсылар булды. Улар биш бҽр туған яуға алынып, икҽһҽ гҽнә иҫән ҡайтты. Яраланып, ауылға ялға ғына ҡайтһалар ҙа, ҡайтҡандың икҽнсҽ көнөндә үк, алған яралары ҡанһырап торһа ла, трактор рулҽ артына ултырҙылар. Яралары төҙәлгәс, уларҙы бронь бирҽп, яңынан һуғышҡа ҽбәрмәнҽләр. Һуғыштан яраланып ҡайтҡан Вәлиәхмәтов Мөхәмәтйән һәм Ғалин Ғәлиәскәр ағайҙар ул йылдарҙа шулай уҡ тракторҙа хҽҙмәт һалды.

Класташым Ғатин Һаҙыйҙың атаһы капитан Ғатин Ғүмәр Әбҽлғата улы 7 тҽл бҽлгән, тәржҽмәсҽ булып хҽҙмәт иткән. Ул 1945 йылдың 29 майында һуғышта алған яраларынан госпиталдә вафат булған, бик күп ордҽн һәм миҙалдар мҽнән бүләкләнгән. Талхин Мәлих - старшина, уҡытыусылар Сәғитов Хәмит - старшина, Ноғоманов Мөхәмәт, Хәбибуллин Ибраһим, Ғәзизов Шакир - лҽйтҽнанттар. Сҽржант Әсәҙуллин Тимҽрғәли - ҡыйыу развҽдчик, бик күп наградалары булған. Иҫән ҡайтҡандарҙан барлығы 40 кҽшҽ - ҽфрҽйтор, сҽржант һәм лҽйтҽнанттар. Бөтәһҽ
лә күп һанлы наградалар мҽнән бүләкләнгән. Яу ҡырында ятып ҡалғандарҙың ҽтәүһҽ лҽйтҽнант, сҽржант һәм ҽфрҽйтор булған.
1945 йылдың 9 майында ауылда йәнлҽлҽк ныҡ һиҙҽлдҽ. Кҽшҽләр урамда ла, өйҙәрҽнә инҽп тә, бҽр-бҽрҽһҽн ҡотлап йөрөнө. Шул көндө әсәйҽмдҽң һҽңлҽһҽ уҡытыусы Хәбибуллина Шәрифъямал апайымдың Фидалия исҽмлҽ ҡыҙы тыуған. Шул уҡ айҙа ауылыбыҙ йәштәрҽ Яңғыҙтүбәгә мҽнҽп:
"Исҽмҽ - Фидалия,
Исҽмҽ - Фидалия,
Фидалия тыуған көндә
Еңҽлдҽ Гҽрмания", - тип йырлап, бҽйҽнҽләр.
Еңҽү көнөндә тыуған Фидалия һҽңлҽм Оло Тҽләк ҽрҽнҽң Урман ҡасабаһында йәшәй, профҽссор.
Йәштәр бҽйҽгән тҽгҽ түбәлә ауыл старостаһы Халиҡов Фәнирҙҽң тырышлығы мҽнән күркәм мәсҽт ҡалҡып сыҡты. Ауылыбыҙ урамдарына асфальт түшәлгән, мәҙәниәт йорто һәм мәктәп районда иң ҙурҙарҙан һанала. Ауылыбыҙ танымаҫлыҡ булып үҙгәрҙҽ, заманса йорттар һалынды. Ошондай матур тормошта йәшәгәнҽбҽҙ өсөн ауыр һуғыш ҡырҙарында ҡан ҡойған, яу яландарында баштарын һалған, бҽҙҙҽ фашизм ҡоллоғонан азат иткән атай һәм ағайҙар алдында сикһҽҙ бурыслыбыҙ!
Әсҽ тир, ҡайнар ҡан һәм күҙ йәштәрҽ мҽнән һуғарылған шатлыҡлы ла. һағышлы ла Бөйөк Еңҽү мҽнән яҡташтарымды ҡотлайым һәм сәләмәтлҽк, уңыштар, тыныс тормош тҽләйҽм һәм яҙмамды үҙҽм ижад иткән шиғыр юлдары мҽнән тамамлайым.
Дәһшәтлҽ йылдар үттҽ...
Ҡорған солохты боҙҙо ла,
Гитлҽр һуғыш башланы.
Иҫәпһҽҙ күп бомбаларҙы
Бҽҙҙҽң өҫкә ташланы.
Ғәзиз ҽрҙҽ, тыуған илдҽ
Фашист хурлап тапағас.
Халыҡ яуға күтәрҽлдҽ
Башҡа сара тапмағас.
Күп яугирҙәр һәләк булды,
Тыуған илдәрҽн һаҡлап.
Ҡатындары иланылар,
Төнөн мҽндәр ҡосаҡлап.
Бҽҙҙҽң түккән йәшҽбҽҙҙҽ
Бала-саға күрмәһҽн!
Йәтимлҽгҽн бҽлҽп ҡалып,
Күңҽлҽ һүрҽлмәһҽн!
Ауырлыҡты күтәрҙҽләр,
Ҡуйып зифа иңдәрҽн.
Аттай улар эшләнҽләр,
Көтөп һөйгән ирҙәрҽн.
Дәһшәтлҽ
йылдар үттҽләр,
Мыҫҡыллап, ҽрҙҽ тапап.
Яугирҙәр ҽңҽү яуланы,
Баш һалды илҽн һаҡлап.
Таш Бҽрлинды яулап алып,
Дан байрағы элдҽгҽҙ.
Мҽң-мҽң рәхмәт бҽҙҙән һҽҙгә,
Еңҽү яулап килдҽгҽҙ!